Bajkowe ukojenie

Tradycja snucia opowieści, tworzenia i przekazywania różnych historii sięga tysiącleci. To one - w tym także baśnie i bajki - pełniły funkcję objaśniania świata i tym samym - budowania w człowieku poczucia bezpieczeństwa. Choć dziś miejsce bajarzy i gawędziarzy zajęły produkcje filmowe i audiobooki, nie zastąpią one więzi, jaka rodzi się dzięki pełnemu czułości głosowi mamy lub taty czytających bajkę. Gdy świat staje się niezrozumiały i niesprzyjający, z pomocą przychodzi bajkoterapia - metoda, w której historia i bliskość pomagają poradzić sobie nie tylko z trudnymi pytaniami o to, jak działa świat...

Tak, jak nie ma chyba osoby, która nie znałaby bajki "O Czerwonym Kapturku", czy "Królewnie Śnieżce", nie istnieje zapewne dziecko, które nie mierzyłoby się w lękami, wyzwaniami i trudnymi emocjami. Doskonałym antidotum na te trudności jest bajkoterapia. Zapoczątkowana przez australijską psychoterapeutkę Doris Brett,  przeznaczona jest do terapeutycznej pracy z dzieckiem przeżywającym różnego rodzaju trudności. Dzięki tej metodzie, dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym mogą łatwiej poradzić sobie z lękami i innymi trudnymi emocjami, które wymagają regulacji, czy z kłopotami w komunikacji i budowaniu więzi z osobami ze swojego otoczenia. Głównym narzędziem, dzięki któremu można osiągnąć zamierzony cel terapeutyczny lub wychowawczy, jest historia bohatera, któremu dzięki jego konkretnym postawom udaje się pokonać daną trudność - tę samą, z którą mierzy się dziecko. Realnie nakreślony dotyczący dziecka problem, nadanie głównemu bohaterowi bajki pewnej części (ale nie wszystkich) cech dziecka - to elementy, jakie odróżniają bajkę terapeutyczną od klasycznej.

Korzystając z faktu, iż dzieci w tym wieku posiadają niezwykle rozwiniętą wyobraźnię oraz uczą się przez naśladownictwo, bajkoterapia staje się  bardzo realnym sposobem na radzenie sobie z dziecięcymi problemami. Bajkowy bohater, z sytuacją którego utożsamia się dziecko, umożliwia mu zaobserwowanie, w jaki sposób ten radzi sobie  z niesprzyjającą sytuacją i oswaja trudne emocje. To swoisty drogowskaz szczęśliwego rozwiązania dla dziecięcego problemu - jednak bez wskazywania bezpośrednio na osobę dziecka, które go przeżywa. Zapewnione mu w ten sposób poczucie bezpieczeństwa jest kluczowe, by chciało ono skorzystać z zawartego w bajce rozwiązania.

Dzięki zastosowaniu bajkoterapii dziecko uczy się:

- wiedzy o mechanizmach, za pomocą których powstają trudne emocje - w tym także o związkach przyczynowo-skutkowych między bodźcem (sytuacją trudną) a odczuwaną emocją,

- właściwej ekspresji emocjonalnej i nazywania emocji,

- rozpoznawania, rozumienia i oceny sytuacji postrzeganych jako zagrażające,

- alternatywnego, wobec jego własnego, myślenia o sytuacjach trudnych, 

- adekwatnych reakcji na sytuacje trudne, stresogenne, wyzwalające lęk,

- informowania osób ze swojego otoczenia o swoim problemie lub/i poczuciu zagrożenia.

W ramach bajkoterapii wyróżnia się trzy grupy bajek:

Bajka terapeutyczna - kompensuje braki w zaspokojeniu ważnych potrzeb psychicznych dziecka - główny bohater  zostaje w kontekście swoich czynów dowartościowany i uznany. Służy to podwyższeniu samooceny u dziecka, wyzwoleniu pozytywnych emocji i redukcji jego lęków. Bajka dostarcza dziecku wiedzę, jak radzić sobie w sytuacji trudnej emocjonalnie. 

Bajka psychoedukacyjna - jej celem jest wygenerowanie zmian w zachowaniu dziecka. Główny bohater, który przeżywa podobny problem do tego, z jakim mierzy się dziecko,  staje się dla niego "modelem". Dzięki doświadczanym przez siebie przygodom jest dla dziecka wzorem do naśladowania oraz źródłem informacji o normach i wartościach, jakie obowiązują we współczesnym świecie. Celem bajki psychoedukacyjnej jest także redukcja napięcia, jakiego doświadcza dziecko w związku z trudnymi sytuacjami, w których uczestniczy, oraz tych, które mają swoje źródło w jego wyobraźni.

Bajka relaksacyjna - służy ukojeniu, uspokojeniu i odprężeniu dziecka. Do jej zadań należy także pobudzanie dziecięcej wyobraźni i umiejętności wizualizacji poprzez takie zbudowanie fabuły, że dziecko "poczuje" ją wszystkimi zmysłami. Akcja bajki powinna toczyć się w miejscu i okolicznościach, które są dla dziecka bezpieczne.  Celem bajki nie jest walka z lękiem czy innymi trudnościami, ale zrelaksowanie dziecka i tym samym zredukowanie przezywanego  przez nie napięcia.

Lęk należy do grupy nieprzyjemnych doświadczeń, jednak nie ma możliwości, by zniknął on całkowicie z życia człowieka. Towarzyszy on głównie tym sytuacjom, które wiążą się z jakąś zmianą. Dzieci doświadczają zmian i lęków inaczej niż osoby dorosłe, w związku z czym wymagają szczególnego zrozumienia i troski. Kluczowe staje się zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa w pierwszych, najważniejszych latach życia, co w istotnym stopniu wpływa na to, w jaki sposób dziecko będzie potrafiło poradzić sobie  z sytuacjami lękotwórczymi, z którymi zetknie się w bliższej i dalszej przyszłości. W tym ważnym okresie zapoczątkowanym z chwilą narodzin, najistotniejsza jest responsywność matki na wszelkie potrzeby, bliskość fizyczna, dotyk. Dobra, pozytywna relacja z rodzicami zapobiega nadmiernej ekspresji lękowej dziecka w obliczu sytuacji zmiany tj. narodziny rodzeństwa, przeprowadzka, wyjazd na wakacje. Warto jednak wiedzieć, że lęk o słabym nasileniu może działać mobilizująco, staje się narzędziem reagowania w sytuacjach trudnych. Pozbawienie dzieci konfrontacji z tego rodzaju lękiem to odbieranie im okazji do sprawdzania się w trudnych sytuacjach. Przykład rodziców i ich zachowanie w obliczu sytuacji budzącej lęk, wywierają też ogromny wpływ na postrzeganie jej i poradzenie sobie z nią przez dziecko.

Lęki, z jakimi mierzą się dzieci można podzielić na dwie grupy:

- Lęki związane z niezaspokojeniem lub deprywacją ważnych potrzeb dziecka i urazów doznanych w dzieciństwie. Skłonność do reagowania lękiem spotyka się u osób, które m.in. nie doświadczyły wystarczającej miłości i uwagi rodziców, doznały przemocy fizycznej i psychicznej (w tym kar) z ich strony, przeżyły rozwód rodziców lub ich śmierć.

- Lęki, które są naturalnym etapem wieku dziecięcego. Wiążą się one z:

- określonymi sytuacjami w otoczeniu społecznym - do grupy tych lęków należą: atmosfera w rodzinie, przedszkolu, szkole, wśród rówieśników, wyjazd matki itp.

- percepcją zmysłową np. ze zjawiskami atmosferycznymi. Ich przeżywaniu sprzyja dobrze rozwinięta dziecięca wyobraźnia. Należą do nich: lęk przed ciemnością, grzmotami, drażniącymi i hałaśliwymi dźwiękami, lęk przed zwierzętami, dużymi przedmiotami, wiatrem, deszczem, widokiem krwi (np. z powodu stłuczonego kolana), a także lęki przed Babą-Jaga, duchami, włamywaczem.

Do odrębnej grupy lęków, które pojawiają się na etapie wczesnoszkolnym należą lęki związane z byciem ocenianym przez rówieśników i nauczycieli, porażką i niepowodzeniem, lęk przed publicznym wystąpieniem. Poradzenie sobie z nimi wydaje się być niezwykle ważne, gdyż sytuacja silnego długotrwałego lęku uniemożliwia dziecku uczenie się, a także wpływa na jego poczucie własnej wartości i tym samym na jego pozycję w środowisku szkolnym.

Bajkoterapia to jedna z niewielu metod, które w sposób nieinwazyjny, subtelny i jednocześnie bardzo profesjonalny, pomaga dzieciom uporać się z ich lękami. Z jej dorobku mogą korzystać zarówno psychoterapeuci, nauczyciele, jak i sami rodzice. Ważne jest jednak to, jak robić to prawidłowo.

Na rynku dostępnych jest wiele bajek terapeutycznych, które stosuje się do redukcji najbardziej powszechnie występujących u dzieci lęków. Lęk przed ciemnością, czy lęk przed psem to tylko niektóre z nich. Warto skorzystać z tych publikacji. Koniecznie należy przeczytać jednak daną historię po to, by móc "ulepić" ją na miarę potrzeb własnego dziecka. Możemy zmienić płeć głównego bohatera, częściowo nadać mu cechy naszego dziecka, a także zmienić otoczenie - miejsce akcji. Tak autorski "zabieg" to swoisty pomost pomiędzy światem bohatera bajki a światem naszego dziecka. Czytając bajkę, warto także skorzystać ze wskazówek metodycznych, jakie zamieścił autor.

Wprowadzenie dziecka do świata bajki wiąże się z naszą sporą rodzicielską, emocjonalną aktywnością. Bajka terapeutyczna nie jest tym samym, co "zwykła" bajka. Podczas czytania musimy być wyczuleni na reakcje dziecka - czasami nie jest ono gotowe, abyśmy kontynuowali czytanie. W takiej sytuacji należy przerwać czytanie i dać dziecku dojrzeć do zetknięcia się z kolejnymi fragmentami. Niezwykle ważna jest rozmowa z dzieckiem na temat tego, co dotąd przeczytaliśmy oraz zapewnienie dziecka o naszej czułej obecności, miłości i wsparciu.

Wszystkim rodzicom polecamy samodzielne pisanie spersonalizowanych bajek, skierowanych specjalnie do ich dziecka. Każda historia i każde dziecko wraz ze swoimi zasobami jest bowiem niepowtarzalne. A pisanie bajek nie jest wbrew pozorom wcale  takie trudne...

Coraz więcej rodziców praktykuje samodzielne tworzenie bajek terapeutycznych. Chęci, wyobraźnia, znajomość swojego dziecka i empatia - to te zasoby, z których rodzice chętnie robią użytek. Zdarza się - zwłaszcza, gdy mają do czynienia z długotrwałym lękiem lub fobią - że korzystają też z sugestii specjalisty.

Aby stworzyć bajkę, która będzie miała walor terapeutyczny i tym samym stanie się realną pomocą dla dziecka, należy wziąć pod uwagę ważne elementy, bez których osiągnięcie tego celu będzie niemożliwe...

W bajce powinna znaleźć się przestrzeń wyłącznie na problem, który bezpośrednio dotyczy dziecka. Inne (poboczne, mniej istotne) problemy powinny być z niej wykluczone. Należy więc dokładnie opisać okoliczności problemu - czego dotyczy, jak odczuwa go główny bohater i w jaki sposób próbuje się z nim mierzyć. Takie postawienie sprawy pomaga dziecku zrozumieć, z jakimi emocjami ma do czynienia jego bohater i skąd się one biorą.

Może być dowolnie wybraną postacią: chłopcem lub dziewczynką, zwierzątkiem, krasnalem, księżniczką, a nawet przedmiotem. Bardzo ważne jest nadanie mu cech dziecka - cech charakteru, wyglądu, zainteresowań itp. Taki zabieg sprawi, że dziecko łatwiej odnajdzie siebie w roli  głównego bohatera, a cała historia okaże się dla niego bardziej interesująca. Ważne, by cech wspólnych nie było zbyt dużo - dziecko mogłoby poczuć się "zdemaskowane". Bajkoterapia jest bowiem metodą, w której ważna jest dyskrecja i związane z nią poczucie bezpieczeństwa dziecka. Nie chcemy też, by poprzez 100% utożsamienie się dziecka z głównym bohaterem nabrało ono przekonania, że tylko ono jedno na świecie przeżywa swoją konkretną trudność.

Główny bohater mierzy się z problemem ale wychodzi z tej walki zwycięsko. To on jest tym, który przeżywa lęk lub inne trudne emocje, ale podejmuje działania zmierzające do rozwiązania problemu. Pomagają mu w tym bajkowe postacie, jakiś ważny autorytet i przedmioty, jednak w rzeczonej bajce nie ma miejsca na antidotum tj. czarodziejska różdżka czy magiczny napój. Jedynie zmiana myślenia o problemie, podjęcie wyzwania i realne działanie mogą być strategią dla wygranej walki. Przeżywając kolejne przygody, główny bohater zdobywa nowe kompetencje, które wykorzystuje do pokonywania przeszkód. Tym samym wzrasta jego poczucie własnej wartości. W bajce terapeutycznej nikt nie może wyręczyć głównego bohatera w jego walce. Bardzo ważne jest, by dziecko przekonało się dzięki bajce, że nie tylko ono zmaga się z lękiem i trudnością.

Najbardziej korzystną koncepcją miejsca akcji jest ta, by wydarzenia rozgrywały się w miejscu dobrze znanym dziecku. Możliwe jest także umiejscowienie przygód głównego bohatera w fikcyjnej przestrzeni tj. kosmos, czy głębia oceanu. Kluczowe jest to, by zasady i normy tam panujące w niczym nie różniły się od tych, jakie zna ono z prawdziwego świata ludzi. Miejsce akcji powinno też wzbudzać w dziecku pozytywne uczucia, nie może przywoływać negatywnych skojarzeń np. z przeszłości, budzić lęku.

W centrum zainteresowania powinny znaleźć się emocje, dla których postacie i wydarzenia będą jedynie tłem. Istotą bajkoterapii jest nazywanie i eksponowanie emocji, także tych trudnych. Należy więc o nich mówić dostosowując swój język do poziomu rozumienia dziecka. To właśnie emocje, a nie akcja, są tym elementem, na który zwracamy szczególną uwagę. Warto także wykorzystać w bajce elementu humorystyczne, które rozładują napięcie i zachęcą dziecko do dalszego czytania.

Głównym zadaniem bajki jest zademonstrowanie dziecku, w jaki sposób główny bohater radzi sobie ze swoim problemem. Służą temu konkretne metody działania, jakie podejmuje, wzorce zachowania i style myślenia o trudnej sytuacji. Bajkoterapia to także odwrażliwianie, a więc oswajanie z bodźcem (sytuacją), które wyzwalają lęk poprzez ich powtarzalność oraz  łączenie bodźców lękotwórczych z przyjemnymi, które przyczynia się do złagodzenia lęku wyobrażeniowego i lepszego radzenia sobie z nim w prawdziwym życiu.

Z pomocą drugoplanowych bohaterów, podobnych do osób z życia dziecka, może ono zwerbalizować swój lęk oraz na ich przykładzie i dzięki ich wsparciu poradzić sobie ze swoim problemem. To oni zachęcają głównego bohatera do mówienia o uczuciach, okazują mu bezwarunkową akceptację, miłość i wsparcie.

Bajka terapeutyczna zawsze musi mieć szczęśliwe zakończenie. Takie, w którym główny bohater pokonując swoje trudności będzie umiał zaakceptować swoje emocje i doświadczy obniżenia napięcia spowodowanego lękiem.

Morał w bajce terapeutycznej nie należy do najlepszych pomysłów. Pouczanie, tzw. "smrodek dydaktyczny" mogą zniweczyć cały dotychczasowy wysiłek rodzica i dziecka. Wyciągnięcie wniosków, przepracowanie tematu powinno być udziałem dziecka, bez umoralniających pogadanek dorosłego, które z całą pewnością wzbudziłyby opór. Wolność, cisza i czas to te przestrzenie, w których dzieje się najwięcej.

Jedną z pierwszych publikacji zawierających bajki terapeutyczne, były "Bajki, które leczą" autorstwa Doris Brett. Do dziś  stanowią one ważną część kanonu tego typu literatury i gorąco je polecamy. Na przestrzeni lat przybyły też kolejne książki. W gronie polskich autorek znalazła się Maria Molicka ze swoimi publikacjami tj. "Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii" oraz "Bajki terapeutyczne cz. 1 i 2". " Na rynku wydawniczym pojawiły się także m.in. opracowania zbiorowe tj. "Bajkoterapia czyli bajki-pomagajki dla małych i dużych", czy "Bajkoterapia czyli dla małych i dużych o tym, jak bajki mogą pomagać". Każda z wymienionych pozycji z pewnością jest warta uwagi i zachęcamy do tego, by z nich skorzystać.

Bajkoterapia to wspaniała podróż w krainę dziecięcej wrażliwości. Zdobycie wiedzy o własnej emocjonalności, umiejętność wyrażania uczuć, a także zyskiwanie pewności siebie to - tuż obok typowo poznawczych kompetencji tj. trafne odczytywanie metafor czy wyciąganie wniosków - jedna z najważniejszych życiowych umiejętności. Tę szczególną naukę odebrać można jedynie w atmosferze bliskości z rodzicem, czułości i wewnętrznej wolności. 

Chłodna i szara jesień za oknami sugeruje nam ciepły koc i herbatę. Warto w takiej chwili nie zapomnieć o przytuleniu swoich pociech i dobrej książce, i choć na chwilę stać się  bajarzem-terapeutą...